Пётр Рудкоўскі ОП
Пагоня за духамі ды ідэямі
Рэфлексія над некаторымі тэндэнцыямі ў беларускай грамадскай філасофіі

---

Дадзеная ў гэтым артыкуле экземпліфікацыя павінна быць дастатковай, каб паказаць наяўнасць у беларускай наасферы двух тыпаў філасофіяў. Першы тып называю энергічнымі філасофіямі. Яны характарызуюцца ідэйнасцю, абстрактнасцю, візіянерствам, насычаны маральнымі ўказаннямі, у іх пераважае эматыўна-апелятыўная мова. Станоўчае значэнне гэтага тыпу філасофіяў палягае ў экзістэнцыяльнай функцыі, бо ў іх адбываецца выражэнне навонкі ўнутранага пратэсту адносна дадзенай рэчаіснасці, а таксама ў правакацыйнай функцыі, бо гэтыя філасофіі з'яўляюцца выклікам для палітыкаў і інтэлектуалаў, стымулююць перагляд дагэтулешніх прынцыпаў (або адсутнасці прынцыпаў) грамадска-палітычнага жыцця. Аднак непакоіць у гэткіх філасофіях наяўнасць «тэрапеўтычнага« праекту, які вельмі часта прадыктаваны візіяй, што не сканфрантавана з эмпірыяй і ігнаруе іншыя канцэпцыі палітычнай інжынерыі.

Процілегласцю энергічных філасофіяў з'яўляецца крытычная філасофія. Яна характарызуецца большай метадалагічнай свядомасцю, больш засяроджана на аналізе фактаў і сацыяльных з'яваў, у ёй пераважае апісальна-аргументацыйная мова. Гэтая філасофія больш асцярожная ў фармуляванні ўказанняў і рысаванні праектаў будучыні, яна ўсведамляе схільнасць чалавека памыляцца нават на этапе апісання, таму прызнае неабходнасць крытыцызму і публічных дэбатаў, адкідвае тэзіс аб наканаванні грамадства ці нацыі.

Я не выпадкова гавару аб энергічных філасофіях у множным ліку, а аб крытычнай - у адзіночным. Хочучы акрэсліць іншымі словамі энергічныя філасофіі, можна было б назваць іх прыватнымі філасофіямі. Прыватнымі не таму, што іх уздзеянне заканчваецца на прыватнай асобе - наадварот, праз свой радыкалізм і сугестыўнасць яны лягчэй і хутчэй могуць захапіць сэрцы шырокіх грамадскіх колаў і стаць выдатным ідэалагічным інструментам аўтарытарнай дзяржавы. Яны маюць прыватны характар з пункту гледжання спосабу філасафавання: яны не разлічаны на крытычнага адрасата. У энергічных філасофіях на першы план высоўваецца загад неадкладнага ажыццяўлення заключанага ў іх цэльнага праекту, яны не дапускаюць магчымасці крытычнай рэфлексіі над іх тэзісамі і спасылкамі.

Калі я назваў энергічныя філасофіі прыватнымі, то цяпер крытычную філасофію трэба было б назваць... агульнай філасофіяй!? Не, гэта не зусім трапнае акрэсленне. Тут, бадай, я згаджаюся з Ліятаравай крытыкай грамадскіх метанарацыяў і непрыхільна стаўлюся да перспектывы стварэння чарговых метафізічных сінтэзаў, нават калі гэта мелі б быць «неабавязковыя« сінтэзы, якія дапускаюць гетэрадоксію. Не ў гэтым палягае крытычная філасофія. Замест «агульная« выкарыстаю іншае, на першы погляд сінанімічнае слова - сумесная. Слова «су-мес-ны« ўказвае на наяўнасць супольнага месца, на якім можам спаткацца. Крытычная філасофія ёсць філасофія сумесная, бо ў ёй прысутнічае даволі ясная метадалагічная структура: крытычны філосаф усведамляе, што ягонае пазнанне аспектнае, таму сам дбае пра тое, каб у сваёй рэфлексіі «зрабіць месца« для іншага, адрознага гледзішча і іншае ацэнкі дадзенай з'явы, не дапускае ігнаравання эмпірыі і прынцыпаў логікі, не церпіць таксама сафізмату індукцыі (маніі абагульнення). Эмпірыя, інтэлектуальная дысцыпліна ды крытыцызм - гэта «супольныя месцы«, якія абумоўліваюць су-месную філасофію.

Нарастанне гэтага тыпу філасофіяў не ёсць адмысловасцю беларускае наасферы. Сацыяльна-палітычныя змены, паскораны тэмп глабалізацыі, тэрарызм - усё гэта спрычыняецца да паўстання феномену, акрэсленага Тофлерам як «шок будучыні«, і спрыяе паўстанню і нарастанню энергічных філасофіяў у розных краінах і на розных кантынентах. Бадай што, рэнесанс славянафільства з'яўляецца тут найбольш яскравым прыкладам.

Заўважу толькі, што неспакойныя славяне не адны, хто прадукуе энергічныя філасофіі. Талерантная ды плюралістычная Паўночная Амерыка таксама мае сваіх прадстаўнікоў. Прывяду фрагмент палітычнай філасофіі Новай хрысціянскай правіцы (евангельскія хрысціяне) Пэта Робэртсана і Джона Эшкрафта:

Дзеля таго каб Хрыстос ізноў сышоў на зямлю, Ізраільская дзяржава павінна справакаваць вайну, якая давядзе да знішчэння Ізраілю, а гэта прывядзе да апакаліпсісу і ўрэшце - да збаўлення ўсяго чалавечага роду.

Падобныя цытаты можна множыць. Філасофіі гэтага тыпу можна знайсці і ў правых, і ў левых, у вернікаў розных канфесіяў і няверуючых, у філосафаў-публіцыстаў ды ў філосафаў-навукоўцаў.

Нацыяналізм у Беларусі называю прывідам, бо ён не такі кідкі й выразны і не мае столькі прыхільнікаў, як у Літве, Украіне ці Польшчы. Нацыяналізм у Беларусі таксама менш агрэсіўны, а варожасць беларускіх нацыяналістаў да суседніх народаў непараўнальна меншая, чым варожасць да прарасейскай і русіфікатарскай дзяржаўнай улады. Тым не менш, гэты прывід то тут, то там з'яўляецца, гэтую здань не так лёгка распазнаць і адрозніць ад шляхетнай любві да свайго народу, гэта таксама відзьмо, з якім не так лёгка змагацца. Справа ў тым, што ў дадзенай сітуацыі, калі сімвалы беларускага народу забаронены, беларуская мова раз-пораз дыскрымінуецца, а над Рэспублікай Беларусь пастаянна вісіць пагроза ганебнай (бо «добраахвотнай«) анексіі Расеяй, лічу, што неабходна вылучыць спецыфічную абаронную паставу, якую можна назваць сітуацыйным нацыяналізмам. Палягае ён у павышанай нацыянальнай адчувальнасці, якую не толькі можна зразумець у псіхалагічным плане, але якая мае таксама свой маральны сэнс. Нацыяналізм сітуацыйны не абапіраецца на нацыянальны містыцызм і пагарду да іншых, ён ёсць прапарцыянальнай рэакцыяй на пагрозу рэальным каштоўнасцям, такім, як суверэнітэт, свабода, мова, культура і беларускі этас.

Валер Булгакаў кажа пра Беларусь як пра незакончаны нацыянальны праект. Шуканне сімвалаў і нарацыяў, якія дапамаглі б адбудаваць беларускую супольнасць, г. зн. свойскае асяроддзе самастойнай рэалізацыі агульначалавечых ідэалаў, надалей з'яўляецца сур'ёзным выклікам і заданнем.

Можна і трэба згадзіцца з Булгакавым наконт патрэбы працягваць рэалізацыю беларускага нацыянальнага праекту (у другой частцы маю намер прывесці агляд аднае версіі такога праекту), але ўсё ж трэба заўважыць, што існуюць ідэалогіі, якія, па-першае, выступаюць з праектам нацыяналістычным, па-другое, гэты праект спрабуюць падаць як гістарычнае наканаванне. Назаву гэта нацыяналізмам прынцыповым і цяпер хачу прывесці ды прааналізаваць адну з яго версій.

Прафесар Леанід Лыч, гісторык і культуролаг, апублікаваў колісь у тыднёвіку «Літаратура і мастацтва« (14 і 21 лістапада 1997 году) даволі ёмісты артыкул пад назовам «Нацыяналізм«. Тэкст, скіраваны на абарону і падмацаванне беларускага нацыяналізму, пачынаецца заўвагай «І тут у нас, як не ў людзей« (гэта загаловак першага пункту артыкулу). Маецца на ўвазе, вядома ж, адсутнасць у беларускай гісторыі яскравага, культываванага дзяржавай нацыяналізму. Лыч указвае на сучасны ўзровень грамадска-культурнага жыцця беларускага народу і называе рэальныя і, без сумневу, балючыя факты: вынікі травеньскага рэферэндуму 1995 году, адсутнасць сярэдняй прафесійнай і вышэйшай навучальнай установы, у якой вялося б выкладанне выключна на беларускай мове, нацыянальную абыякавасць беларусаў і г. д. Лыч фармулюе філасофскі, а дакладней, гістарыясофскі тэзіс, які з'яўляецца ніццю, што цягнецца праз увесь артыкул:

І ўсё гэта ад таго, што ён [беларускі народ], не ў прыклад абсалютнай большасці еўрапейскіх народаў, не прайшоў сапраўднай школы нацыяналізму... Адсюль усе нашыя сённяшнія беды, адсюль наша дашчэнту здэфармаванае нацыянальна-культурнае жыццё. (…) Беларусы адносяцца да той жменькі еўрапейскіх народаў, якім па самых розных прычынах не ўдалося да канца прайсці стадыю нацыяналізму.

Спадар Лыч піша, што «беларускі народ не прайшоў сапраўднай школы нацыяналізму«, які неабходны для развіцця. Гэта значыць, аўтар не сцвярджае, што магчымасць развіцця ўвогуле страчана, яна толькі занядбана. На яго думку, яшчэ ўсё можна выправіць, і менавіта таму ўзнікае прапанова стварыць тэарэтычны падмурак для нацыяналізму, бо Лыч верыць, што нават калі гэтае пакаленне не зрэалізуе праграмы нацыяналізму, то, несумненна, будучыя пакаленні, як больш асвечаныя і адказныя, пачнуць дбаць, каб у беларускай дзяржаве панавала нацыяналістычная дактрына і палітыка. Паколькі рэфлексія Лыча змяшчае вельмі практычны заклік, то трэба з асабліваю ўвагай і сур'ёзна прааналізаваць змест гэтага закліку.

Аказваецца, не трэба нічога выдумляць ці адкрываць: «Прыклад паказвалі суседзі«, - кажа спадар Лыч, і гэтыя словы адначасна ўтвараюць загаловак другога пункту нацыяналістычнага дыскурсу. Цікава, што гэта за прыклад.

Прыкладам для Лыча ёсць расейскі тэарэтык нацыяналізму, дзекабрыст Павел Песцель. Тое, на што Лыч звяртае асаблівую ўвагу, - гэта рашучая воля дзекабрыста знішчыць у расейскай дзяржаве ўсялякія нацыянальныя рысы нерасейскіх этнічных групаў. Лыч цытуе Песцеля:

А таму лепш і карысней будзе для іх саміх, калі яны злучацца духам і грамадствам з вялікай дзяржавай і зусім з'яднаюць сваю народнасць з народнасцю пануючага народу, складаючы з ім толькі адзін народ і спыняючыся дарэмна марыць пра справу немагчымую і неажыццяўляльную.

Песцель - падкрэслівае прафесар Лыч - «прапаноўваў знішчыць мовы, а нават імёны народаў і плямёнаў Расіі«, каб яна не нагадвала поліэтнічнай краіны. Крыху далей, быццам захоплены зацятасцю і паслядоўнасцю блізкага яму ідэйна расейца, Лыч піша:

Цывілізаванаму чалавеку не проста зразумець такой сквапнасці на інтарэсы чужых народаў, жаданне сцерці іх з этнічнай карты зямлі, за што выступаў П. Песцель.

З перакананнем у слушнасці - як гэта вынікае з кантэксту - Лыч цытуе іншага расейскага ідэолага нацыяналізму, П. Кавалеўскага:

Лепш невуцтва, сагрэтае любоўю да радзімы, чым адукацыя, звязаная з пагардай і непавагай да нацыі.

«Разумеецца, да нацыі сваёй«, - на ўсякі выпадак удакладняе Лыч. Крыху далей ён скіроўвае маральную заўвагу ў бок палітыкаў:

Зусім не шкодзіла б сучасным беларускім палітыкам і блізкім да іх ідэолагам азнаёміцца з тым, як расійскія нацыяналісты разумелі ролю самой дзяржавы ва ўсталяванні нацыяналізму ў грамадстве.

З кім канкрэтна Лыч раіць пазнаёміцца? А вось, з Пятром Струвэ: «...дзяржава і нацыя павінны арганічна зліцца«, а таксама з цытаваным ужо Кавалеўскім: «Усялякая дзяржава жывая і дзеючая павінна быць поўнай нацыяналізмам. Гэта яе душа. Гэта яе сутнасць. Гэта яе жыццё. Касмапалітычная дзяржава - аморфная, бясформная маса«.

Артыкул Лыча, хоць на першы погляд робіць уражанне філасофскае рэфлексіi, - тэкст павярхоўны і некагерэнтны. Адносна дзекабрыста Песцеля, якога Лыч падае нам за прыклад, з'яўляецца раз зусім маргінальная, выражаная ў пабочным сказе, заўвага, што «яго нацыяналізм не заўсёды быў разумным нацыяналізмам«. Гэтае паняцце «нацыяналізм разумны« (або часам: «здаровы«) узнікае ў Лыча некалькі разоў, але ніяк нельга сцеміць, што значыць у яго гэтае паняцце. Ці рэпрэсіўная праграма Песцеля адносна нерасейскіх этнічных групаў з'яўляецца - паводле Лыча - праявай разумнага нацыяналізму? Мабыць, так, бо ж прафесар зрабіў агляд гэтай праграмы зусім не для таго, каб яе пакрытыкаваць, а толькі каб паказаць цёмным беларусам, з каго тыя павінны браць прыклад.

Іншы прызнак недахопу паслядоўнасці - гэта незразумелая функцыя цытаты з Міхаіла Бакуніна:

Я патрабую толькі аднаго, каб усякаму народу, Літве, Курляндыі, Ліфляндыі, Беларусі з Смаленскам, Украіне з Кіевам былі цалкам дадзены магчымасць і права дзейнічаць па волі.

Гэты шляхетны пастулат Лыч пакідае без каментару (калі не лічыць за каментар сказ «Бакунін інакш глядзеў на мінулае і сучаснае Беларусі«), цяжка зразумець, якую функцыю ён выконвае ў дыскурсе прафесара. Падаецца, што тут маем справу з рэлятывізмам Лыча: пастулат Бакуніна тым добры, што сфармуляваны на карысць Беларусі, але таксама невыгодны, бо парушае раўнавагу ў нацыяналістычным дыскурсе. На падставе шырэйшага кантэксту можна зрабіць выснову, што лібералізм Бакуніна - гэта не тое, што Лыч мог бы пахваліць, бо крыху раней сцвярджае з непрыхаваным задавальненнем, што, нягледзячы на жорсткую расправу царызму над дзекабрыстамі, іхнія нацыяналістычныя ідэі «сталі магістральным напрамкам у правядзенні нацыянальнай палітыкі«. Нельга не заўважыць намёку на плоднае пакутніцтва, да якога можа прывесці спавяданне нацыяналістычных ідэалаў. Нацыяналізм такім чынам набывае ўжо рэлігійныя рысы.

У 4-м пункце аўтар цытуе аднаго расейца, які публікаваўся пад псеўданімам «Вл. С.« (гэта хутчэй за ўсё Ўладзімір Салаўёў) і вельмі крытычна ставіўся да нацыяналізму. Вл. С. лічыць:

Паслядоўнага тэарэтычнага апраўдання нацыяналізм, як і ўсе адцягненыя пачаткі, не дапускае. Практычнае значэнне ён часткова мае як адзнака дурных народных (цэлага народу?! - Л. Л.) схільнасцяў, асабліва ў краінах са стракатым шматнародным насельніцтвам. Асновай некаторай папулярнасці, якой яшчэ карыcтаецца нацыяналізм, ёсць памылковае яго змяшэнне з патрыятызмам.

Што наконт гэтага Лыч? Відаць, што ягоная ўстаўка «цэлага народу?!« з'яўляецца выразам абурэння выказваннем расейскага крытыка нацыяналізму. Але ён знаходзіць тут выхад: інтэрпрэтуючы ўсіх расейскіх крытыкаў нацыяналізму ў стылі, характэрным для большасці філосафаў-прарокаў, якія прэтэндуюць на веданне таго, што схавана, спадар Лыч піша, што частка расейскай інтэлігенцыі, «баючыся распаўсюджання гэтай з'явы (нацыяналізму. - П. Р.) сярод нерасійскіх народаў, не толькі не ўсхваляла, а, наадварот, усяляк прыніжала яе«. Гэтак прафесар Лыч расправіўся з антынацыяналістычным выклікам Вл. С. (і, апасродкавана, Бакуніна) - няма чаго непакоіцца аргументамі супраць нацыяналізму, бо насамрэч гэта таксама схаваны нацыяналізм: частка расейскай інтэлігенцыі хоча папросту выбіць зброю з рук нерасейскіх народаў і толькі таму асуджае нацыяналізм!

У дадзеным артыкуле прадугледжаны нават пункт пад загалоўкам «Удакладняюцца фармулёўкі«. Для крытычнага чытача гэта даволі пажаданы фрагмент дыскурсу, бо да гэтага пункту тэкст змяшчаў толькі адзін больш-менш выразны тэзіс: нацыяналізм - гэта развіццё, а недахоп нацыяналізму - гэта не-развіццё. Акрамя таго, мы мелі некалькі эклектычна падабраных, не да канца павязаных між сабою цытатаў, якія павінны былі зрабіць відавочным развіццёвае значэнне нацыяналізму. І сапраўды, у гэтым пункце змешчана цытата Сяргея Вітэ (таксама расейца), якая, на першы погляд, з'яўляецца рэфлексійнай увагай для адрознення двух тыпаў нацыяналізму. Але насамрэч гэтая цытата нічога не ўдакладняе, бо дыстынктыўныя прыметы, пададзеныя Вітэ, настолькі няясныя і размытыя, што хутчэй робяць немагчымым паразуменне, чымся ўводзяць якую-кольвечы яснасць. Паводле Вітэ, «ёсць нацыяналізм здаровы, перакананы, моцны, а таму не пужлівы...« Што нам кажуць гэтыя «ўдакладненні«? «Здаровы« - гэта метафара, якая патрабуе далейшай інтэрпрэтацыі, а астатнія тры прызнакі (перакананы, моцны, не пужлівы) указваюць хіба што на пэўны эмацыянальны стан спавядальнікаў нацыяналістычнай веры. А можа, удакладненнем будзе ўказанне на мэту «здаровага нацыяналізму«: «імкнецца да аховы плёну гістарычнага жыцця дзяржавы, здабытага крывёю і потам народу, і дасягае гэтай мэты« - але ж гэта не дыстынктыўная прымета, бо і «хворы нацыяналізм«, як кажа Вітэ, - да таго ж самага імкнецца, з тым адрозненнем, што гэты другі больш «падпарадкоўваецца моцным пачуццям, чым розуму« ¹ .

Найперш трэба, хоць і з вялікім спазненнем, выйсці на тую стадыю нацыяналізму, якую так гераічна і стойка адолеў расійскі народ, асабліва яго інтэлігенцыя, у канцы ХІХ - пачатку ХХ ст.

А далейшыя павучэнні-папярэджанні прафесара аж б'юць энергетызмам:

Будзе злачынствам... калі наша дзяржава, грамадскасць, найперш яго інтэлектуальныя сілы, не выкарыстаюць расійскі вопыт абароны і развіцця сваёй культуры і мовы.

Згаджаюся з тым, што трэба бараніць і развіваць сваю культуру і мову, але штосьці не даспадобы мне ўказаны Лычом «расейскі вопыт«, а менавіта праграма хабітуальнай дыскрымінацыі Песцеля, цемрашальства («сагрэтае любоўю да народу«) Кавалеўскага і містычны арганіцызм Струве, у чым я, гэтак як і Попэр, схільны бачыць таталітарныя імплікацыі.

А вось які пір хоча мець прафесар:

Час скеміць, што ва ўсіх сферах нашага культурна-моўнага жыцця расійскі, украінскі, польскі элементы - гэта не больш як дэсерт, а ежа ў ім павінна быць толькі беларуская.

Далей праз некалькі радкоў з'яўляецца вымова на адрас сённяшняй інтэлігенцыі і палітыкаў, бо яны «імкнуцца весці беларускі народ у Еўропу не іх уласным, а нейкім чужым шляхам«. Гэты падзел на «ўласны« і «не-ўласны« шлях, часта і ў розных кантэкстах стасаваны, з'яўляецца незразумелым падзелам, а ў выпадку Лыча ён і зусім не на месцы, бо на працягу ўсяго артыкулу ён нічога не рабіў, як толькі капіяваў ідэалогію расейскіх (часам нязначна таксама польскіх і французскіх) нацыяналістаў і спрабаваў захапіць ёю беларускую інтэлігенцыю і палітыкаў.

Каб аддаць даніну справядлівасці, трэба тут зрабіць пару заўвагаў. Па-першае, артыкул Лыча быў надрукаваны ў той час, калі паслядоўная лукашэнкаўская інтэграцыя Беларусі з Расеяй даводзіла да роспачы многіх прыхільнікаў свабоды і незалежнасці. Па-другое, прафесар Лыч у сваім артыкуле спрабуе таксама нагадаць пра беларусізацыю 20-х гадоў мінулага стагоддзя, якая ёсць, безумоўна, гістарычным выклікам для сучаснасці, спрабуе таксама павысіць адчувальнасць грамадскасці да ўспрыняцця ахвяраў сталінскіх рэпрэсій. Ніяк не адмаўляю наяўнасці ў прафесара шляхетных намераў, не сумняваюся таксама ў ягонай кампетэнтнасці ў галіне гісторыі культуры, але лічу, што маральнае змесціва аналізаванага артыкулу - прынцыповы, праграмны нацыяналізм - з'яўляецца безадказным і нявартым навукоўца крокам, а тэарэтычнае падмацаванне нацыяналізму амаль цалкам пазбаўлена - неадназначнасць і неакрэсленасць асноўных паняткаў, некагерэнтнасць і нацягненыя інтэрпрэтацыі - сутнаснае вартасці. Нават балючая свядомасць прыніжэння і прафанацыі беларускае спадчыны не можа быць апраўданнем для бескрытычнасці і негрунтоўнасці ў разважаннях.

Прывід нацыяналізму вісіць у паветры. Хоць цяпер ён не мае вялікае сілы і нам не падабаецца, бо ў любы момант гатовы запаланіць нават шляхетныя і светлыя розумы. Вось, напрыклад, спадар Юры Хадыка, чалавек высакародны і мужны, спрабуе апраўдаць нацыяналізм на базе Святога Пісання. Нацыяналізм, ён кажа, - «гэта праява хрысціянскага светапогляду«, бо «Новы запавет не касуе і не асуджае культурнай, этнічнай і расавай разнастайнасці«. Апошняя заўвага цалкам слушная, але ад сцвярджэння згаданай разнастайнасці да нацыяналізму дарога вельмі доўгая. Калі ж мы дакладна прааналізуем «разнастайнасць« і «нацыяналізм«, давядзецца сцвердзіць, што ўвогуле няма паміж імі дарогі, якая іх злучае. (Вядома ж, трэба мець на ўвазе наяўнасць некалькіх адрозных разуменняў панятку «нацыяналізм«, і прынамсі адно адрозненне я запрапанаваў у гэтым артыкуле. Гаворачы пра нацыяналізм, часта прыходзіцца «сінкрэтычна« карыстацца гэтым тэрмінам. Я змагаюся з такім нацыяналізмам, у якім заўважаю наяўнасць устойлівай дыскрымінацыі ўсяго, што не распазнана як «сваё«, «нашае«, «нацыянальнае«.)

Упэўнены, што магчымы нацыянальны ненацыяналістычны дыскурс. А дыскусія з нацыяналістычным дыскурсам ускладняецца тым, што той, дыстанцуючыся ад рацыяналізму, свае пастулаты фармулюе безрэфлексійна. Адзін з нацыяналістаў пасунуўся аж да такога пастулату:

Галоўнае - не зрабіцца падобнымі да расейцаў, захаваць тыя нацыянальныя рысы, якія адрозніваюць нас ад іх, і найперш працавітасць, жаданне працаваць ад ранку да ночы ² .

Калі я прачытаў гэтыя словы, не мог стрымацца ад напісання такой глосы: «Паколькі я не ўпэўнены ў тым, ці сапраўды працавітасць будзе заўжды і ўсюды сцерагчы нас ад упадабнення да расейцаў, то мне падаецца, што найбольш эфектыўны спосаб не быць падобным да расейца - гэта ператварыцца ў малпу, сабаку або ў шчура. Бо калі застанемся людзьмі, то нам пастаянна будзе пагражаць няшчасная выпадковасць - быць у нечым падобнымі да расейцаў, а пэўне, заўсёды знойдзецца такі расеец, каторы - хай яго ліха! - будзе мець нашы, тыповыя нашы нацыянальныя рысы!..«

Цяпер маю намер коратка паказаць пазіцыю і прааналізаваць змест філасофіі філосафа ex professione прафесара Міколы Крукоўскага. Буду абапірацца на два ягоныя тэксты: «Запаліць святло ў душах« ³ і «Беларускае адраджэнне і філасофія Гегеля« ⁴.

Вельмі цешуся і выражаю салідарнасць з намерам спадара Крукоўскага (дарэчы, ягоны дыягназ духоўнага стану Беларусі сугучны з дыягназам Яна Паўла ІІ датычна посткамуністычных краінаў: пасля падзення камунізму «ўзнік духоўны вакуум, спароджаны атэізмам«). На жаль, першае непаразуменне паўстае тады, калі сп. Крукоўскі пачынае прапаноўваць пэўны (ужо аднекуль вядомы) метад разумення сённяшняй драматычнай духоўна-культурнай ды гаспадарча-палітычнай сітуацыі ў Беларусі:

Лінія гістарычнага прагрэсу ідзе згодна са спіраллю, ці, калі спраектаваць спіраль на плоскасць, з нейкім падабенствам сінусоіды ⁵ .

Карл Попэр, напэўна, у гэты момант высунуў бы шэраг аргументаў, якія паказваюць «марнасць« гістарыцызму, г. зн. пераканання, што існуе адназначна акрэслены напрамак гісторыі і што ёсць магчымасць адкрыць гэты гістарычны напрамак. Я таксама стаўлюся скептычна да гэтага пераканання, але гатовы ўсё ж прызнаць яго пэўную эўрыстычную вартасць. Часам можна - але толькі ў якасці эксперыменту - глянуць на паслядоўнасць некаторых падзеяў у аспекце спіральнага прагрэсу. Тым не менш матэматычнае распісванне ходу гісторыі ды яшчэ пераконванне ў найвышэйшай праўдзівасці гэтага «адкрыцця« з'яўляецца заняткам падазроным з навуковага гледзішча. Тым часам прафесар працягвае:

Гэтая апошняя канцэпцыя ўжо ў чыста лагічным аспекце найбольш адпавядае ісціне, бо ўяўляе сабою дыялектычнае адзінства, гегелеўскі сінтэз дзвюх папярэдніх канцэпцый, што выступаюць тут як тэзіс і антытэзіс, як крайнія пункты погляду ⁶.

«Дзве папярэднія канцэпцыі« - гэта тэзіс аб цыклічным ходзе гісторыі і «яго антытэзіс« - канцэпцыя паслядоўнага лінейнага прагрэсу. Але што значыць «чыста лагічны аспект«, і чаму, калі канцэпцыя 'х' «уяўляе сабою гегелеўскі сінтэз«, то яна «найбольш адпавядае ісціне«? Усе гэтыя чароўныя звароты патрабуюць нейкага тлумачэння і падмацавання, а пераконванне, што канцэпцыя, якая ўяўляе сабою гегелеўскі сінтэз, «найбольш адпавядае ісціне«, з'яўляецца папросту блюзнерскай эксплуатацыяй слова «ісціна« (варта ўзяць пад увагу тое, што «ісціна« мае вельмі моцнае, амаль рэлігійнае значэнне, ісціна - гэта фундамент і першапачатак духу чалавека, змест ісціны мае для сумлення абавязальнае значэнне).

Але прыняўшы - дзеля забавы - правілы гегелеўскае логікі, успрыму вышэй сфармуляванае Крукоўскім як тэзіс і сфармулюю свой антытэзіс: канцэпцыя цыклічнага ходу гісторыі - гэта забабон № 1, канцэпцыя лінейнага ходу - гэта забабон № 2, а сінтэз гэтых двух забабонаў утварае Адзін Вялікі Забабон. А паколькі змест майго антытэзісу таксама ўнутрана рэпрэзентуе гегелеўскі сінтэз, то дадам, што ён найбольш адпавядае ісціне...

Варта, аднак, зацеміць, да чаго прыходзіць у сваіх разважаннях філосаф. Вось жа, набліжаецца ён да... рэлігіі:

...яна адна толькі можа аб'яднаць абездухоўленае, амаль што збыдлелае насельніцтва, згуртаваўшы яго ў незалежны, моцны духам народ, як мы бачым тое, напрыклад, у Чачні, непарушна змацаваны ісламам.

Я таксама належу да беларускага насельнітва, але не лічу сябе збыдлелым і абездухоўленым, не лічу такім таксама спадара Крукоўскага і многіх маіх знаёмых суайчыннікаў і нават не ўяўляю каго-кольвечы, каго назваў бы збыдлелым. У вышэй прыведзеным выказванні маем характэрную для многіх энергічных філасофіяў тэндэнцыю абапірацца на эмацыянальнае ўспрыманне рэчаіснасці і паэтычнае (метафарычнае) яе апісанне. Гэтая тэндэнцыя ў дадзены момант спалучаецца з яшчэ адной заганай, якая называецца метадалагічным калектывізмам - перакананнем, што можна фармуляваць цверджанні, якія за адным разам праўдзіва і адэкватна акрэсляць усю супольнасць людзей. Тым часам рэальна існуюць толькі паасобныя індывідуумы, а цверджанні адносна ўсёй супольнасці людзей могуць функцыянаваць або толькі як індукцыя, або як гіпатэтычнае цверджанне (якое чакае праверкі). Што датычыць чачэнскага народу, то салідарызуюся з ім і спачуваю яму, але ўсведамляю і тое, што яго непарушная змацаванасць ісламам часта азначае таксама - на жаль - фанатызм і тэрарызм. Не заўсёды чачэнцы перажываюць сваю рэлігію ў яе аўтэнтычным, аб'яўленым стане, г. зн. як вертыкальную рэлігію, часта іх рэлігія становіцца гарызантальнай, губляе сваё першапачатковае тэафанічнае вымярэнне і тады папросту кансалідуе людзей у адно моцнае і агрэсіўнае племя, якое моцнае тым, што рэлігія блакуе крытыцызм адносна супольных табу і замацоўвае магічнае ўспрыманне пануючага парадку. Таму трэба заўважыць, што часам рэлігія, стаўшы гарызантальнай і пазбаўленай адкрытасці на Нябачнага Бога, можа давесці хутчэй і эфектыўней да «збыдлення«. Тут будзе да месца афарызм: Corruptio optimi pessime - «Псаванне таго, што найлепшае, - рэч найгоршая«.

Таму амбівалентна ўспрымаю наступнае выказванне Крукоўскага:

Толькі рэлігія ў стане аднавіць у народзе цвёрдую веру ў чалавека і дабро, веру, якая, падобна безумоўнаму рэфлексу ў біялагічным індывідзе, змацоўвае сабою і стабілізуе сацыяльны арганізм...

Не пагаджаюся з разуменнем веры па аналогіі з безумоўным рэфлексам, гэта азначала б вяртанне да прымітыўнай, племянной свядомасці, калі калектыўнае табу ўспрымаецца як закон прыроды, які нельга ані парушыць, ані змяніць. Якая-кольвечы вера павінна быць не рэфлексам, а рэфлексіяй (у гэтай гульні слоў відаць этымалагічная аманімія слова reflexio), а таксама не безумоўнай, а якраз абумоўленай такімі каштоўнасцямі, як праўда і дабро, што павінны безупынна пазнавацца і паглыбляцца.

Крукоўскі ў роздуме «Беларускае адраджэнне...« выражае шкадаванне з прычыны таго, што беларускія філосафы, адыходзячы ад марксізму, адышлі таксама ад філасофіі вялікага Гегеля, а тым часам

яго дыялектычнае мысленне, што б нам ні казалі цяперашнія філосафы-постмадэрністы або англічанін Карл Попэр, аказалася найвялікшым дасягненнем філасофіі ўсіх часоў і народаў.

Попэрава крытыка Гегеля, вядома ж, не догма, і ніхто не мае абавязку з ёю згаджацца, але мяне цікавіць, ці сп. Крукоўскі сапраўды пазнаёміўся з аргументамі Попэра і ці сапраўды іх асіліў. Нешта сумняваюся ў гэтым, бо Крукоўскі даволі бескрытычна і без спробы якога-небудзь падмацавання карыстаецца такімі катэгорыямі, як «дыялектыка«, «ідэальнае-рэальнае«, «верхні экстрэмум«. Акрамя таго, Попэр быў такім жа англічанінам, як і новазеландцам, бо і ў Англіі, і ў Новай Зеландыі жыў у розныя перыяды жыцця, а насамрэч ён быў аўстрыйцам.

Цікава гучыць абвінавачанне на адрас савецкіх марксістаў: яны захацелі, кажа Крукоўскі, затрымаць развіццё грамадства на этапе перавагі «ідэальнага над рэальным, калектыўнага над асабовым і грамадства над асобаю«. Філосаф цяпер папярэджвае нас пра магчымасць патрапіць у іншую крайнасць⁷. Гэтая заўвага ў нечым трапная, але, на маю думку, яе вартасць сапсавана: па-першае, ператварэннем гэтай заўвагі ў штыўную, «жалезную« формулу, выражаную на няясным і прэтэнцыёзным жаргоне Гегеля; па-другое, падаваннем гэтага як гістарычнага закону: гармонія ідэальнага і рэальнага (ды іншых «полюсаў«) - гэта быццам бы гістарычная наканаванасць. Само пастуляванне згаданай гармоніі можа мець свой сэнс і грамадскую значнасць, але ў дадзеным выпадку даводзіцца ўспрымаць гэтую «гармонію« падазрона, бо Крукоўскі - і гэта па-трэцяе - у імя яе і ў імя «адухоўленай« філасофіі Гегеля забараняе іншыя філасофскія дыскурсы. Шчыра кажучы, я не даведваюся ад Крукоўскага, у чым заключаецца раўнавага (гармонія) ідэальнага і рэальнага, але даведваюся пра тое, што ў імя гэтай загадкавай гармоніі многія філасофскія плыні абвяшчаюцца «дэкадэнцкімі«, а значыць, шкоднымі для беларускага народу.

Менавіта новая, нацыянальная беларуская філасофія, а не прастытуіраваны марксісцка-ленінскі гістмат і не гнаёвая, па салжаніцынскім выразе, жыжа заходняга дэструктыўна-абсурдысцкага постмадэрнізму, які з лёгкай рукі некаторых выхаванцаў філасофскага факультэту БДУ актыўна распаўсюджваецца цяпер у Беларусі, - менавіта беларуская нацыянальная філасофія павінна выпрацаваць і сістэматызаваць іерархічную сукупнасць ідэалаў, пачынаючы ад Бога і канчаючы законамі эканамічнага жыцця ⁸.

Крыху палохаюць гэтыя «новасць« і «нацыянальнасць« прапанаванай Крукоўскім філасофіі. Марксісцка-ленінскі гістмат бадай што сапраўды не можа ўнесці нічога інтэлектуальна якаснага ў грамадскую філасофію, але не столькі з прычыны свайго зместу, колькі з таго, што мае даволі штыўны здагматызаваны характар і адсюль - мізэрную пазнавальна-выясняльную вартасць. Але марксізм-ленінізм - гэта адно, а марксізм-не-ленінізм - гэта другое, а сацыяльная філасофія самога Маркса - гэта зноў жа нешта іншае. Ці ўсё гэта мае быць так цалкам, татальна адкінута? Філасофіяў, названых «постмадэрнісцкімі«, таксама шмат, і яны вельмі разнастайныя - ці ўсе яны маюць, адным махам, «без суду і следства«, быць выключаны з публічных дэбатаў пра беларускае грамадска-палітычнае жыццё? У іншым месцы Крукоўскі падтрымлівае шпэнглераўскі дыягназ Захаду як Untergang des Abendlandes (што можна перакласці як «захад вячэрняе краіны« або/і «заняпад вячэрняе краіны«). «Захад« для абодвух (Крукоўскага і Шпэнглера) асацыюецца з заняпадам, і на грунце гэтай асацыяцыі (бо інакш невядома, на якой падставе) паўстае прароцтва: сучасная заходняя культура - гэта «заканамерны вынік сыходнай фазы развіцця з яе характэрнымі для гэтай фазы рысамі паступовага нарастання бездухоўнасці і прагматычна-спажывецкага індывідуалізму«⁹. А філасофія, як частка гэтай культуры, таксама характарызуецца бездухоўнасцю. З тэксту «Беларускае адраджэнне...« вынікае, што не толькі згаданыя гістмат і постмадэрнізм пагражаюць беларускаму адраджэнню, але і экзістэнцыялізм, і эмпірыцысцкія ўхілы трэба прызнаць упадніцкімі, таму, напэўна, усе варыянты неапазітывізму, крытычнага рацыяналізму і аналітычнай філасофіі, не кажучы ўжо пра прагматызм, павінны быць пазбаўлены права прысутнасці ў Беларусі.

Пастулат стварэння «беларускай нацыянальнай філасофіі«, канцэпцыя гарызантальнай (чытай палітычнай) рэлігіі і адмова дыскутаваць з многімі філасофскімі плынямі ўказваюць на тое, што Бог Крукоўскага - гэта не што іншае, як хітры і амбівалентны Дух Абсалютны Гегеля.

Паслухаем жа словы самога Гегеля, на якім Крукоўскі хоча абаперці «беларускую нацыянальную філасофію«:

Дзяржава - гэта боская ідэя на зямлі.

Дзяржава - гэта рэальнасць маральнай ідэі.

Дзяржава - гэта здзяйсненне рацыянальнай свабоды ¹⁰.

І не патрэбны тут Попэр, каб заўважыць таталітарны ўхіл крыптагнастыцкае сістэмы Гегеля.

«Галюцынацыі« - гэта, безумоўна ж, метафара, не прыпісваю нікому псіхічнай хваробы. Ёсць, аднак, такія крайнія сітуацыі, калі трэба кідаць філосафам вельмі востры выклік, і ў такую крайнюю сітуацыю ставіць мяне філасофія Часлава Кірвеля, прафесара філасофіі ўніверсітэту імя Янкі Купалы ў Горадні. Маю намер засяродзіцца на ягоным расейскамоўным артыкуле «Движение к духовно-экологической цивилизации как способ исторической самореализации восточнославянских народов«, апублікаваным у 2001 годзе¹¹ . Цытаты буду даваць у сваім перакладзе.

а) чалавецтва дагэтуль развівалася па акрэсленых пуцявінах,

а') існуе тэхнагенная цывілізацыя і існуюць культурныя матрыцы гэтай цывілізацыі,

а'') пуцявіны, па якіх яна развівалася дагэтуль, закладзены ў згаданых матрыцах,

б) чалавецтва ўжо (?) не можа (?) развівацца па гэтых пуцявінах.

Гэта чатыры тэзісы, якія імпліцытна прысутнічаюць у цытаваным цверджанні. Тэзіс а) нефальсіфікавальны, таму не можа брацца ўсур'ёз, тэзісы а') і а'') - гэта, бадай, праява эзатэрызму, а тэзіс б) з'яўляецца ці то сцверджаннем «факту«, ці то асабістым пратэстам, ці то загадам, ці то прарочым прадказаннем. Хоць усе яны не бясспрэчныя, яны ўсё ж функцыянуюць у тэксце як догмы. Цытую далей:

На дадзены момант найважнейшае - гэта выпрацаваць і прышчапіць масавай свядомасці эфектыўную экалагічную ідэалогію. Ідэалогія гэтая павінна стацца ідэалогіяй жыцця. Ідэалогія гэтая будзе паклікана, каб замацаваць першынство маралі перад усякага роду эканамічным і палітычным прагматызмам, першынство супольнае вольнае працы перад рознымі формамі эксплуатацыі ды гвалту, саборнасці і калектывізму перад усялякага роду крайнімі праявамі індывідуалізму і эгацэнтрызму...

Ці можна бяспечна дыскутаваць і крытыкаваць кагосьці, хто прагне замацоўваць першынство маралі і змагаецца з эканамічнай ды палітычнай эксплуатацыяй? Ідэалогія Кірвеля мае шмат гэткіх страховак. Яна змяшчае таксама шэраг трапных назіранняў, хоць гэтыя трапныя назіранні непамерна абагульнены і насычаны эматыўна-апелятыўнай фразеалогіяй.

На фоне гэтай маралізатарскай ідэалогіі можна заўважыць дрэмлючага Гегеля: Кірвель абвяшчае (спасылаючыся, праўда, на А. Панарына) гістарычны закон:

в) «постіндустрыяльнае грамадства… узнікне згодна з законам адмаўленне адмаўлення, надыдзе пад знакам «вяртання« да некаторых «спрадвечных«, традыцыйных пачаткаў чалавечага жыцця«.

Але не ведаем яшчэ ўсіх прарочых здольнасцяў гэтага прафесара. Ён не толькі можа ў адным сказе выставіць дыягназ духоўна-культурнага стану ўсяму чалавецтву, не толькі можа прадказаць, якая будзе постідустрыяльная эпоха, ён ведае таксама падрабязны сцэнар далейшага развіцця гісторыі і ведае імёны галоўных акцёраў. Прачытаем жа аб'яўленне філосафа-прарока:

У навуковай літаратуры ўжо даўно заўважана, што ролю лідэраў у духоўна-экалагічным прарыве будуць адыгрываць тыя краіны і рэгіёны, якія валодаюць наймацнейшым біясферным патэнцыялам, этнакультурнай разнастайнасцю і духоўнымі каштоўнасцямі, што адпавядаюць выклікам надыходзячай эпохі.

Што ж, калі папярэдняя цытата магла захапіць шляхетным этычным зместам Кірвелевай ідэалогіі, гэтая цытата захапляе дакладнасцю навуковага прадказання. Можна падрабязна прааналізаваць «навуковасць« прыведзенага выказвання, але, пэўна, няма ў гэтым неабходнасці, тым болей што яшчэ не раз будзе магчымасць пазнаёміцца з недасяжным навуковым узроўнем гэтага артыкулу.

Ці можам даведацца імёны лідэраў і імя лідэра лідэраў, якія абраны ўзначаліць уваход чалавецтва ў надыходзячую эпоху? Так, безумоўна, філосаф не затрымлівае пазнанай таямніцы толькі для сябе, гаворыць expressis verbis:

Тут, як гэта падкрэсліваюць расейскія даследчыкі А. Іваноў, І. Фоціева, М. Шышын - аказваецца, што Расея паводле сукупнасці згаданых параметраў папросту не мае вартых сябе канкурэнтаў.

Выдзелім цяпер чарговыя пункты ў дыскурсе сп. Кірвеля:

г) моцная сугестыя, што свету пагражае духоўная і экалагічная катастрофа;

д) аўтэнтычны інтарэс чалавецтва - прадухіленне гэтай катастрофы;

е) Расея (а пад яе крыламі - усходнеславянскія народы) з'яўляецца адзіным бясспрэчным (прынамсі ў гэтым фрагменце тэксту) лідэрам у справе прадухілення катастрофы, якая пагражае.

Тысячы і дзесяткі тысяч разоў самыя розныя ідэалогіі выкарыстоўвалі факт грэшнасці і слабасці чалавека. Чалавечая грэшнасць - гэта з'ява настолькі паўсюдная, што, нават не спасылаючыся на Кнігу Быцця, можна адно толькі на базе індукцыі гаварыць пра «факт« паўсюднай грэшнасці. Адсюль усякае «апакаліптычнае« прадказанне, якое змяшчае катастрафічную рыторыку, мае вельмі падатны грунт, асабліва калі адрасат не хоча альбо не мае метадалагічных прыладаў, каб крытычна ацаніць прадказанні катастрафістаў. Названая Кірвелем спажывецкая культура - з'ява частая і, магчыма, нарастаючая. Тым самым выклікам для філосафаў, тэолагаў і сацыёлагаў з'яўляецца тое, каб па меры магчымасці грунтоўна распазнаць і ацаніць яе. Але ў большасці прамыслова развітых краінаў прымаюцца меры, каб прадухіліць экалагічныя праблемы, а што да спажывецтва, то - не навязваючы ўсім аднолькавае аскезы - прымаюцца меры, каб кансумпцыянізм прынамсі не набываў дэструктыўнага для супольнага дабра выгляду.

Тым часам паводле любога з гэтых параметраў Расея не можа быць маральным лідэрам. Супраць экалагічнага лідэрства гавораць факты ірацыянальнае эксплуатацыі і разбурэння прыроднага асяроддзя, што найбольш жахліва праявілася ў дапушчэнні атамнага выбуху ў Чарнобылі і пазнейшым блакаванні інфармацыі пра яго. Не ёсць Расея антытэзісам спажывецкасці: факт паўстання ў Расеі фінансавай алігархіі зусім не сведчыць пра наяўнасць нейкага імунітэту супраць багацця і капіталізму. Акрамя таго, п'янства, наркаманія ды распуста маюцца там не горш, чымся на «ўпадніцкім« Захадзе, абортаў таксама даволі, а замест індывідуальнай эўтаназіі, якую на Захадзе называюць злачынствам, маем у Расеі часам калектыўную эўтаназію (напрыклад, генацыд у Чачэніі, які мае доўгую - двухсотгадовую - гісторыю, і інш.).

Тым часам прэтэнцыёзны філосаф пасоўваецца нават да такога пастулату: Расея з'яўляецца сусветным біясферным донарам... і ўжо нават з гэтай прычыны мае поўнае права адмовіцца ад выплачвання ўсіх сваіх запазычанасцяў еўрапейскім краінам і ЗША.

Што ж, капрызная гэтая Расея і капрызныя яе дзеці.

Далейшая частка аналізаванага артыкулу ў асноўным засяроджваецца на ідэйным узбагачэнні катастрафічнага ўгледжання. Вось духоўна-экалагічнае адраджэнне павязана з ідэяй касмізму, агульначалавечага аб'яднання, маецца таксама адкрыццё сапраўднае прыроды расейца: ён з прыроды не прыватнік, схільны натхняцца высокімі ідэямі, якія могуць перамяніць свет, яго заўсёды мучаюць і турбуюць спрадвечныя пытанні духоўнага характару. Варта цяпер дапасаваць гэта да рэчаіснасці: садызм і апрычніна Івана Жахлівага, генацыд насельніцтва Беларусі ў сярэдзіне XVII стагоддзя, здзек з праваслаўя і насілле над ім у часы Пятра Вялікага, народазнішчальніцкі імперыялізм XVIII-XIX стагоддзяў, нарэшце, бальшавіцкі камунізм з мільёнамі нявінных ахвяраў і спрычыненне глабальнай пагрозы - усё гэта хіба вынік натхнення «высокімі ідэямі« ды доказ апантанасці «спрадвечнымі пытаннямі«?

Ад ірацыянальнай ваяўнічасці ніякі народ не свабодны: ні беларускі, ні расейскі, ні польскі, ні нямецкі і ні амерыканскі, як гэта было відаць на прыкладзе ідэалогіі згаданых вышэй Эшкрафта і Робэртсана. Тым не менш, захоплены шляхетнасцю расейскай душы, Кірвель падкрэслівае:

Спецыфікай нацыянальнага характару расейцаў з'яўляецца, як гэта даведзена мноствам найбольш выдатных даследаванняў, вера ў магчымасць гарантавання паўсюднага шчасця для ўсіх людзей; перакананне, што Расея адчыніць для ўсяго чалавецтва шлях да ісціны і справядлівасці (месіянізм) і гатоўнасць узяцца за выкананне найбольш цяжкіх заданняў, каб дасягнуць гэтага ў найкарацейшы прамежак часу (самаахвярнасць і максімалізм).

Сатэрыялагічны месіянізм і максімалізм нясуць рэальную пагрозу, якой ёсць таталітарызм. Але не патрэбны тут нават спекуляцыі, бо сам прафесар пацвярджае наяўнасць таталітарнага праекту ў ягонай ідэалогіі, указваючы на яе аналогію з камунізмам і бальшавіцкім фанатызмам:

Нас не павінна непакоіць тое, што на сённяшні дзень Беларусь, Расея і Ўкраіна не валодаюць моцным экалагічным рухам… Ці ж мог хто-небудзь нават падумаць пры канцы ХІХ стагоддзя, што Расея на працягу амаль усяго ХХ стагоддзя будзе фанатычна змагацца за пабудову камунізму ў сусветным маштабе? Але гэта наступіла.

Пальецца кроў. У імя экалагічна-аскетычнае ісціны, за здзяйсненне якой не сёння дык заўтра возьмецца Расея. Прафесар-прарок спасціг будучыню і ведае, што гэта непазбежна. Хай жа працягвае сваё прароцтва:

Хутка наступіць чарговы выкід энергіі Расеі… Расея зможа прадэманстраваць усяму свету беспрэцэдэнтны эксперымент, прарыў да духоўна-экалагічнай цывілізацыі.

З'яўляюцца ў гэтым дыскурсе і моўныя дзівосы, напрыклад калі філосаф гаворыць пра адраджэнне многіх элементаў сялянскай космабіясферацэнтрычнай цывілізацыі. Але якой будзе гэтая новая, экалагічная і космабіясферацэнтрычная цывілізацыя?.. Няма тут падрабязнага праекту, але які-ніякі нарыс ёсць.

Найперш трэба будзе зрэфармаваць эканоміку: «Прамысловасць павінна быць абсалютна безадходнай«, трэба будзе адмовіцца «ад усякіх штучных і празмерных патрэбаў - «псеўдапатрэбаў«, пачынаючы ад прадметаў раскошы і канчаючы безліччу ўсякай магчымай драбязы«. Згодна з нашым маралістам, трэба будзе перайсці на «рацыянальнае харчаванне і адмовіцца ад усякіх прыхамацяў«. Паколькі Кірвель ведае, што ручная праца прыносіць сапраўднае задавальненне, у надыходзячай, паскоранай Расеяй эпосе ручная праца будзе пераважаць. Што тычыцца адзення, прафесар прадказвае «паступовы пераход да сціплай гігіенічнай (не абавязкова аднолькавай) вопраткі, адмаўляючыся адначасова ад модных збыткаў«. (Дзякуй, што прынамсі не будзе абавязку насіць аднолькавай вопраткі!) «Трэба будзе ўзяць курс на дэзурбанізацыю« (прафесар Кірвель, трэба чакаць, першы пераселіцца з Горадні ў сяло ў рамках дэзурбанізацыі і перастане выкладаць ва ўніверсітэце).

У экалагічнай краіне будучыні «трэба будзе зменшыць вытворчасць транспарту«, можна будзе ўсё ж ездзіць на роварах (мабыць, самаробных, бо невядома, ці фабрыкі па вытворчасці ровараў будуць «абсалютна безадходныя«). Гаспадарка светлае будучыні будзе заснавана на... найноўшых інтэлектуальных (!) дасягненнях! Нават інтэлектуальная дзейнасць будзе дазволена! Ну, можа, не для ўсіх, бо прадугледжана «поўная забарона шэрагу кірункаў даследчыцкай і тэхнічнай дзейнасці« - пакуль невядома, якія напрамкі будуць забаронены, але вядома тое, што вайсковая прамысловасць і палігоны будуць захаваны.

Кірвелева візія настолькі неспасцігальная для звычайнага смяротнага, што - як у маім выпадку - дух займае і калоціцца сэрца. Аскезіс, умеранасць, гігіена, прырода, шчасце... Але найважней тое, што ніхто звонку не будзе нас да гэтага прымушаць - усе самі будуць гэтага хацець. Усе пазнаюць, што маюць адну душу і ўтвараюць адзін арганізм - містычнае цела святарнай Расеі.

Паколькі чыталі мы дагэтуль збаўленчыя павучэнні і непахібныя прадказанні ўсходнеславянскага прарока, удумаемся ж у апошнюю, вельмі важную перасцярогу:

Відавочна, чалавецтва павінна будзе прайсці свайго роду «школу« - непазбежны этап навучання праз шырокамаштабныя катастрофы ды катаклізмы. Калі пагроза знікнення чалавецтва як віду будзе бясспрэчнай для ўсіх і для кожнага, тады, трэба меркаваць, пачне дзейнічаць эфект «смажанага пеўня - птушкі мудрасці«. Ды не толькі. Разам з гэтым на сцэну грамадскага жыцця зноў павыходзяць прарокі (Месіі), здольныя высунуць і абгрунтаваць новыя грамадскія каштоўнасці і надаць экалагізму рэлігійны характар, ператварыць яго ў новую рэлігію.

Новая вера! Новая рэлігія! Якім правам я, неасвечаны смяротнік, спрабую аналізаваць тэкст Кірвеля з навуковага гледзішча і асмельваюся пытаць пра лагічна-эмпірычнае абгрунтаванне? Гэта ж рэлігія! Альбо веру і далучаюся да адухоўленых экалагістаў-касмістаў, альбо не веру і тады я страчаны! Загіну ў багне спажывецкай культуры, здрадзіўшы покліч сваёй усходнеславянскай крыві! Не час на аналіз і рэфлексію! Час на прыняцце рашэння!

Прарокі - гэта спецыфічны народ - павучае Кірвель, які сам, безумоўна, належыць да гэтага нязвыклага народу, - яны маўчаць тады, калі абсалютная бальшыня няздольная іх слухаць, а прамаўляюць тады, калі занепакоенае чалавецтва спрабуе акрэсліць галоўныя напрамкі надыходзячых узрушэнняў, якія кожны прадчувае як нешта непазбежнае і жахлівае. Дай Божа людзям унікнуць гэтае «школы«. Але, як відаць, найпраўдападобней не ўдасца яе пазбегчы.

Вось мы і дачыталі настаўленні гарадзенскага філосафа. Але... што маем на заканчэнне? Ізноў сп. Кірвель уводзіць у стан заклапочанасці (а я ж быў такі блізкі да прыняцця рашэння!), кажучы:

Мы не можам дакладна прадбачыць, якая экалагічная карціна вымалюецца ў ХХІ ст. Мы не можам таксама з упэўненасцю сцвярджаць, што менавіта ўсходнеславянскія народы будуць насамрэч лідэрамі працэсу руху да духоўна-экалагічнае цывілізацыі. Шмат з таго, што сказана было ў гэтым артыкуле, носіць гіпатэтычны характар.

Маю змешаныя пачуцці: мяне станоўча ўражвае факт аўтарэфлексіі прафесара, але адначасова перажываю расчараванне: нешта не так з гэтай аўтарэфлексіяй. Па-першае, калі «шмат з таго, што сказана было ў гэтым артыкуле, носіць гіпатэтычны характар«, то неабходна ўказаць, што прафесар хоча падаць як гіпотэзу, а што прымае як бясспрэчнае. Ці вылучаныя мною тэзісы Кірвеля «а-б-в-г-д-е« - гэта гіпотэзы, ці гэта цверджанні, якія маюць статус бясспрэчных і несумнеўных? Калі гэта гіпотэзы, то цверджанні, на іх абапертыя, і высновы, зробленыя на іх падставе, не могуць быць мацнейшымі, чым гэтыя зыходныя гіпотэзы. Тым часам Кірвель так энергічна пераконвае прыняць цверджанні, абапертыя на гэтыя - «а-б-в-г-д-е« - цверджанні, што чытач нават не мае права сумнявацца ў неаспрэчнай праўдзівасці зыходных тэзісаў. Ува ўсякім разе, несур'ёзна з боку аўтара прымушаць чытача гадаць, што для аўтара гіпотэза, а што не. Па-другое, гіпатэтычныя цверджанні звычайна суправаджаюцца пэўнымі функтарамі, тыпу: праўдападобна, дапусцім, паспробуем і г. д., і тады чытач ведае, што дадзеныя цверджанні прымаем толькі ў эўрыстычных мэтах. Магчымыя высновы, зробленыя на базе гіпотэзаў, маюць пераважна ніжэйшы, у любым разе не вышэйшы эпістэмічны статус, бо з таго, што менш пэўнае і менш відавочнае (а такімі ёсць гіпотэзы), не можа вынікаць тое, што больш пэўнае і больш відавочнае. Тым часам у тэксце Кірвеля поўна іншых функтараў, якія зусім не сведчаць пра гіпатэтычны характар таго, што гэты прафесар абвяшчае: бясспрэчна,.. хай зараз чытач паспрабуе запярэчыць,.. як гэта было даказана мноствам найвыдатнейшых даследаванняў...

Вышэйпрыведзены ўчастак тэксту з'яўляецца чарговым «забеспячэннем«: пасля гэтых словаў Кірвеля нельга папікнуць (як гэта я раблю) у тым, што ён выдае сумнеўнае за пэўнае, бо - калі ласка - ён сам прызнае, што шмат што носіць гіпатэтычны характар. Але я лічу, што гэта чарговы псеўданавуковы прыём. Няма ў артыкуле Кірвеля ані гіпотэз, ані рацыянальнай рэфлексіі і амаль нічога такога, што магло б насіць выразныя сляды навуковасці. Кажу «амаль«, бо на с. 53 ёсць - на маю думку - даволі трапнае апісанне праблем манетарнай палітыкі на Захадзе. Ёсць таксама - хочацца верыць - шчырая заклапочанасць маральна-духоўным станам сучаснага свету (гэта ўжо сведчыць не столькі пра навуковасць, колькі пра этычную адчувальнасць навукоўца). Кірвель таксама неаднойчы - проста ці ўскосна - згадвае пра духоўны патэнцыял праваслаўя.

Я таксама веру ў вялікі духоўны патэнцыял праваслаўя ўвогуле і расейскага праваслаўя ў асаблівасці. Але ёсць шэраг прычынаў, каб закінуць сп. Кірвелю тое, што я ўжо закінуў сп. Крукоўскаму - канцэпцыю гарызантальнае рэлігіі, рэлігіі, якая выконвала б палітычныя функцыі. Праваслаўе, у яго эўхатычным (малітоўна-сузіральным) вымярэнні, сапраўды можа спрычыніцца да духоўнага аднаўлення і Расеі, і іншых народаў, але нельга дапускаць да эксплуатацыі праваслаўя ў палітычных - імперыялістычных - мэтах.

Сам сп. Кірвель прызнаецца, што ягоны артыкул - гэта ідэалогія. Ён жа сам выразна сцвярджае, што функцыя гэтай ідэалогіі палягае ў «прароцтве, якое самарэалізуецца«: прароцтва сказана дзеля таго, каб масы паверылі і выканалі змест прароцтва. Абурае і бянтэжыць, што часопіс, які прэтэндуе на строгую навуковасць, публікуе «свабодную творчасць« знеахвочанага гэтым грэшным светам філасофа. Дарэчы, нельга гэта нават назваць творчасцю, бо артыкул сп. Кірвеля з'яўляецца папросту кампіляцыяй (некагерэнтнай ды няўдала скляпанай) з некалькіх расейскіх славянафілаў-касмістаў, апантаных - выкарыстоўваючы характарыстыку самога Кірвеля - спрадвечнымі пытаннямі. Кірвель капіюе адначасна А. Іванова, І. Фоціеву, І. Шышына, А. Фядотава, Л. Васіленку, М. Лоскага, І. Саланевіча, А. Панарына, А. Шахназарава, Наважынава, Лук'яніна ды іншых цяжарных «расейскай ідэяй«.

Прыкладна так некаторыя беларускія філосафы займаюцца пагоняй за духамі ды ідэямі. Калі ў палітычным плане ў Беларусі пануе аўтарытарызм, то ў культурна-наасферным плане ўзнікае пагроза стацца «склератычным грамадствам«: інтэлектуальны абмен - настолькі важная ўмова ментальнае трансфармацыі, якая робіць магчымым пераадоленне культурнай стагнацыі ды палітычнага аўтарытарызму, - можа быць заблакаваны прыватнымі, энергічнымі філасофіямі, якія будуюцца на базе пачуццёвага ўспрымання рэчаіснасці і метафарычным, паэтычным апісанні. Паэтычнае апісанне можа мець сваё значэнне, але робіць паралізоўнае ўздзеянне, калі прэтэндуе быць адзіным трапным і самадастатковым апісаннем.

Зробленая мною крытыка была таксама энергічнай, часта іранічнай і эмацыянальнай. Хачу заўважыць, што крытыка (і іронія) датычылася поглядаў, а не асоб, і то пэўных канкрэтных поглядаў, а не татальна ўсіх інтэлектуальных дасягненняў узятых пад увагу навукоўцаў. Іронія персанальная (тыпу «прафесар-прарок«) мела характар аказіянальны - толькі зважаючы на прапаведніцкі тон пэўнага фрагменту тэксту. Лічу, што эмоцыі я дапускаў толькі тады, калі былі дастатковыя для гэтага прычыны.

Але мае эмоцыі апраўданы таксама перакананнем, што гэткія ідэалогіі нясуць пагрозу не толькі філасофскую: калі яны не будуць здэмаскаваны і адкінуты, будуць усцяж і ўсцяж пагражаць як магчымасць чарговага ўцелаўлення таталітарызму. Шчыра баюся бясконцай рэпрадукцыі аўтарытарызму/таталітарызму; зацікаўлены ў тым, каб рэпрадукцыя аўтарытарызму скончылася на Лукашэнку.

Прафесар Ян Валеньскі заўважыў, што філасофія - у адрозненне ад навукі - неэкуменічная, у філасофіі існуюць розныя плыні, якія канкуруюць паміж сабой. У гэтым шмат праўды, а ў сувязі з гэтым варта прызнаць, што мы не можам пазбегнуць аспектнасці ў нашым пазнанні. Нават на пэўную кветку (дапусцім, што ёсць такая кветка) кожны з нас звычайна інакш глядзіць. Не можам таксама пазбегнуць плюралізму.

Хачу цяпер запрапанаваць кароткую рэфлексію над поглядамі яшчэ аднаго беларускага філосафа - Андрэя Екадумава. Крытычны чытач пачувае сябе намнога больш свабодна, чытаючы Екадумава, чымся згаданых папярэдне мысліцеляў. Буду зыходзіць з яго расейскамоўнага тэксту «Бездомная нация из европейского дома«¹². Пераклад і нумарацыя тэзісаў паходзяць ад мяне, а іх гучанне часам перафразавана.

Не новы гэты дыягназ: яго часта прыводзяць у СМІ ў розных фармулёўках. Тым не менш, гэты дыягназ - досыць добрае абагульненае апісанне ментальнае сітуацыі, якая абумоўлівае грамадска-палітычную сітуацыю ў Беларусі, а сродкі апісання выбраны даволі трапна¹³. Яшчэ больш цікавым з'яўляецца далейшае апісанне, для якога пунктам выхаду быў Тэзіс 1:

Тэзіс 3. Як заклік «Беларусь - у Еўропу«, гэтак і заклік «Беларусь- у Еўразію« часцей за ўсё маскуюць ізаляцыянісцкую пазіцыю… Ідэалагема руху кудысьці хавае ў сабе ідэалагему нерухомасці.

Вядома ж, справа тут не столькі ў лозунгах, колькі ў тым, што яны сімвалізуюць і характарызуюць пэўную ментальнасць, а таксама з'яўляюцца інструментам распаўсюджвання гэткай ментальнасці.

Тэзіс 4. Абедзве культуры рэпрадукуюцца ў парадку маналогу, вяшчаюць, не прыслухоўваючыся.

Змаганне за захаванне маналагічнай культурнай арыентацыі не вельмі перспектыўная рэч, кажа Екадумаў, таму неабходна засяроджанне на яе пераадоленні. Звернем увагу на чарговы тэзіс:

Тэзіс 5. Выхадам тут можа быць інтэгральная парадыгма рухомага, дынамічнага і адкрытага этнічна-культурнага цэнтру.

На месцы ідэалагемаў руху з'яўляецца ў сп. Екадумава ідэя дыялогу. Ізноў жа - можна сказаць - ідэя не такая ўжо арыгінальная і новая. Сёння шмат і ўсюды гаворыцца пра дыялог. Але, трэба заўважыць, у толькі што прэзентаваных энергічных філасофіях нават не ўзнікае слова «дыялог«. Апрача таго, гэтая ідэя творча і даволі пераканаўча Екадумавым развіта і распрацавана. Перш за ўсё прапануе ён - натхняючыся Лотманам - адмовіцца ад жорсткай апазіцыйнасці «ёсць - павінна быць«. Гэта пэўны ўдар па ідэалізме і ўтапізме, якія так часта характарызуюць мысленне беларускіх ідэолагаў і палітычных інжынераў.

Пазіцыя, прынятая Екадумавым, вядзе да «разраджэння напружання«, створанага беларускай міфалогіяй. Гэтая міфалогія функцыянуе прынамсі ў дзвюх версіях: адна версія - у нацыяналістычнага крыла апазіцыі, а другая - у прарасейскай дзяржаўнай улады. А Вялікае Княства Літоўскае, галоўны наш гістарычны пункт аднясення, - заўважае філосаф - было палігонам узаемадзеяння аж пяці моцных традыцыяў: язычніцкай, праваслаўнай, пратэстанцкай, каталіцкай і яўрэйскай. Менавіта культурны дыялог, стан узаемаабмену светапогляднага зместу, сфармаванага ўнутры кожнае з гэтых традыцыяў, можа стацца падставай для будавання нацыянальнай саматоеснасці.

Екадумаў таксама заўважае, што «ўсякая культура ёсць элементам шырэйшае культурнай сістэмы, з'яўляецца ўдзельнікам дыялогу культур«. Таму справа не ў тым, каб «крочыць« туды альбо сюды, але ў прысваенні зместу шырэйшай культурнай сістэмы, «трансляцыі« культурных шыфраў. У працэсе культурнага абмену - «вонкавага« і «ўнутранага« - паўстае дынамічны і адкрыты цэнтр «на месцы«.

Заняцце гэткай пазіцыі вядзе да высновы, што кшталт беларускасці яшчэ не гатовы, а формула быцця беларусам становіцца немагчымай. Гэтая пазіцыя характарызуецца таксама ўніверсалісцкім ухілам, яна не толькі не прапаведуе нацыяналізму як стадыі развіцця, але нават развейвае мары нацыяналістаў усюды бачыць сваё, адметнае, нашае, бо «ўсякая культура ёсць элементам шырэйшай культурнай сістэмы«.

Не можа быць «адметнасці« без «супольнасці«, а нацыянальны праект не павінен быць супрацьпастаўлены ўніверсалізму. Таму прапаную гэткую пастаноўку справы: як стварыць свойскае асяроддзе рэалізацыі агульначалавечых ідэалаў? Варта быць гатовым да таго, што агульначалавечае часам будзе разбураць і перабудоўваць нашу свойскасць. Неўратычная прывязанасць да свойскасці і самаізаляцыя можа спрычыніцца да культурнага і духоўнага рэгрэсу, і ўжо тады будзе сапраўдны заняпад.

Пункт гледжання Екадумава і ягоныя канкрэтныя прапановы, пэўна, расчаруюць тых, хто прагне мець раз і назаўсёды акрэслены кірунак дзеяння (і, трэба дадаць, кірунак мыслення). Шмат, вельмі шмат энергіі йдзе на тое, каб вынайсці жаданы кірунак у гісторыі, а канкрэтна ў эпосе залатога веку, які, паводле нацыянальнай міфалогіі, меў месца ў XIV-XVI стагоддзях. То тут, то там чуваць заклікі да беларускага адраджэння. Але праблема ўзнікае тады, калі паўстае (цалкам лагічнае) пытанне: адраджэння чаго? І тут пачынаецца драматычная, каб не сказаць трагічная фрагментарызацыя: адны заклікаюць адрадзіць Вялікую Літву, другія - Крыўю, іншыя зноў жа згаджаюцца на Белую Русь, «палацавыя« ідэолагі адраджаюць спрадвечнае братэрства з расейскім народам, і кожнае з гэтых «адраджэнняў« мае зноў па некалькі версій: нацыянал-дэмакратычную, нацыянал-каталіцкую, нацыянал-пратэстанцкую, каталіцкую манархічна-кансерватыўную… а ў «тым« лагеры - славянафільска-праваслаўную, славянафільска-камуністычную, кансерватыўна-камуністычную і г. д.

«Адраджэнне« пападае ў шматлікія і непераадольныя дылемы. Рэч у тым, што «голыя факты« гісторыі не маюць абавязвальнай сілы. Можна сказаць - факты аксіялагічна адкрытыя. Абавязвальным можа быць толькі спосаб апавядання фактаў. Каб выцягнуць з гісторыі (чытай - з залатога веку) ясны кірунак дзеяння, неабходна моцная нарацыя, якая не дапускае гетэрадоксіі, гэта значыць - адзіная абавязковая інтэрпрэтацыя гісторыі. І тут можна назіраць зацятыя спаборніцтвы - пагоню за фактамі, «прыўлашчванне фактаў« канкрэтнымі нарацыямі. Гэта вядзе да таго, што фрагментарызацыя не знаходзіць пераадолення ў крытычнай дыскусіі, а толькі вядзе да феномену, які называю склератычным грамадствам. Каб крытычная і «сумесная« філасофія стала магчымай, трэба пагадзіцца, што трыумфалістычна-віктымістычная інтэрпрэтацыя гісторыі нікога не абавязвае.

Калі адмовімся ад адной, моцнай і яснай нарацыі, тады што будзе акрэсліваць нашу беларускасць? Калі прызнаем карыстанне беларускай мовай неабавязковай умовай быцця праўдзівым беларусам, тады ў чым будзе праяўляцца наша нацыянальнасць?

Гэтыя пытанні патрабуюць больш грунтоўнага даследавання і даўжэйшай дыскусіі. У артыкуле я хацеў дэзавуаваць некаторыя энергічныя і здагматызаваныя нарацыі і задумацца над магчымасцю крытычнай філасофіі. Хацеў таксама выразіць перакананне, што акрэсленне будучага кшталту Беларусі павінна быць су-акрэсленнем: ніхто не мае манаполіі на «нацыянальную праўду«. Я прыхільнік білінгвізму. Хоць - як беларускамоўны беларус - адчуваю эмацыянальную цягу да «беларускамоўнай« версіі нацыянальнага праекту, лічу, што дзвюхмоўе ў Беларусі з'яўляецца не толькі фактам, з якім трэба лічыцца, але таксама пэўнай зададзенай каштоўнасцю, якую можна творча развіваць. Згаджаюся з Екадумавым у тым, што «ідэя культурнага адраджэння павінна перападпарадкавацца ідэі спараджэння культуры«. І згаджаюся з Булгакавым, што «Беларусь - гэта незавершаны нацыянальны праект«.

5 сакавіка 2004 г., Кракаў

Нядаўна (29 лютага 2004 году) у адной кракаўскай кавярні адбылося спатканне, арганізаванае суполкай «Усходняе Кола« і прысвечанае беларускай сацыяльнай філасофіі, на якім я мог прэзэнтаваць у скароце сваё гледзішча, якое мела такую ж структуру, што і ў гэтым артыкуле. Падчас дыскусіі былі пастаўлены між іншым такія пытанні і зроблены такія заўвагі:

1. Доктар Генадзь Семянчук спытаў са здзіўленнем, чаму я не згадаў пра дзейнасць Каталіцкага касцёлу ў Беларусі.

2. Ён жа звярнуў увагу, што пастаноўка ў адным шэрагу Лыча й Крукоўскага з Кірвелем метадалагічна не апраўдана, бо Кірвель прэзентуе зусім іншы ідэалагічны кірунак.

3. Было таксама пытанне пра ступень важнасці мовы ў нацыянальнай самаідэнтыфікацыі.

Ad 1. Каталіцкая царква, безумоўна, нямала робіць на ніве культуры і адраджэння беларушчыны (апошняе не датычыць Гарадзенскай дыяцэзіі, дзе ўсцяж вельмі моцны польскі традыцыяналізм). Але сацыяльнае навучанне, да якога заклікае і абавязвае дакумент Mater et Magistra (Ян ХХІІІ, 1961 г.), амаль адсутнічае ў Беларусі. Царква, вядома ж, не павінна прысутнічаць у сферы палітычных рашэнняў і заканадаўства, але, паводле канцэпцыі, распрацаванай дамініканцам М. Зембам OП, павінна прысутнічаць у «метапалітычнай« сферы: уздзейнічаць на «прэфіласофію« і «маральныя перакананні« грамадства, якія абумоўліваюць «грамадскі кансэнсус«. Таксама выступ у абарону правоў чалавека, якія так часта парушаюцца ў Беларусі, з'яўляецца момантам прысутнасці Царквы ў метапалітычнай сферы. Тым часам не чуваць, каб Царква ў Беларусі голасна выступіла ў абарону правоў чалавека, хоць гэта частка яе (=нашае) місіі. Няма вернасці Богу, калі няма вернасці чалавеку.

Ad 2. Мая крытыка не была партыйнай крытыкай. Крытэрам пастаноўкі ў адным шэрагу Лыча, Крукоўскага і Кірвеля не была прыналежнасць да партыі ці ідэалагічнага кірунку. Не кіраваўся я таксама канфесійным крытэрам.

Ad 3. Сп. Екадумаў кажа, што мова - гэта толькі інструмент камунікацыі і таму мае другаснае значэнне ў дачыненні да зместу. Лічу, што мова - гэта ўсё ж нешта большае, чым інструмент, бо мова мае таксама фармавальнае значэнне для чалавека. Тым не менш цалкам згаджаюся з Екадумавым, што для беларускай самаідэнтыфікацыі патрэбен «метакрытэр«. Беларус можа быць паўнавартасным, застаючыся расейскамоўным. Катэгарычна выступаю супраць этатыстычных, «адверхных« спосабаў вырашэння моўнай праблемы, а за гэта, як відаць, выступае згаданы сп. Г. Семянчук, кажучы: «Дастаткова, каб дзяржаўныя чыноўнікі загаварылі па-беларуску, тады й людзі загавораць«. Аднак не цешыць мяне такі беларус, які толькі дзеля канфармізму будзе гаварыць па-беларуску. Маёй марай ёсць, каб дзяржава прынамсі не перашкаджала свабодна дзейнічаць беларуска-, расейска-, польскамоўным інстытуцыям і справядліва субсідыявала развіццё выхаваўча-навучальных устаноў - беларускіх і небеларускіх.